ความเป็นมาของ ISBN 13 หลัก

	ทำไม ISBN ถึงเปลี่ยนจาก 10 หลักเป็น 13 หลัก

ความจริงแล้ว สำนักพิมพ์หลายสำนักพิมพ์คงได้ใช้ ISBN แบบ 13 หลัก กันแล้ว ซึ่งก็คงใช้เวลาอยู่ไม่น้อยกับการปรับเปลี่ยน และให้ชินกับระบบใหม่ แต่ก็ยังมี อีกหลายสำนักพิมพ์ที่อาจจะยังไม่เข้าใจดีนัก หรือบางท่านอาจจะยังไม่ทราบเรื่องนี้ ดังนั้น จึงขอชวนท่านผู้อ่านได้มาดูที่มาที่ไป ทบทวนทำความเข้าใจเรื่องของ ISBN 13 หลัก กันอีกครั้ง

ทำไมต้องเปลี่ยนแปลง
    เนื่องจากการผลิตหนังสือของบ้านเรามีมากขึ้นจนเลข ISBN ที่เตรียมไว้มีไม่พอ จึงต้องกำหนดรูปแบบ ISBN ใหม่ขึ้นเพื่อรองรับกับการผลิตหนังสือ หรือสิ่งพิมพ์ที่จะตีพิมพ์ในอนาคต รวมถึงการปรับรูปแบบให้เข้าระบบ EAN-UCC ซึ่งเป็นระบบบาร์โค้ดของสินค้า เพื่อสะดวกในการเชื่อมโยงกับระบบการค้าธูรกิจทั่วโลก

ผู้ที่เกี่ยวกับการเปลี่ยนแปลงในครั้งนี้
    ผู้ที่เกี่ยวข้องคงเริ่มต้นกันที่สำนักพิมพ์ ในการขอหมายเลข เพื่อนำมาทำบาร์โค้ดสำหรับหนังสือ ตัวแทนจำหน่ายหนังสือ เช่น ร้านหนังสือ-ขายปลีก, ขายส่ง โปรแกรมของทางร้านต้องรองรับ ISBN 13 หลัก เพื่อใช้เป็นมาตรฐานเดียวกัน หมดปัญหาเรื่องที่หลาย ๆ ครั้ง เราพบว่าบาร์โค้ดหลังปกไม่ตรงกับโปรแกรมหน้าร้าน และจากนั้นคือ ห้องสมุด ซึ่งต้องจัดทำฐานข้อมูลเพื่อรองรับทั้ง ISBN 13 หลัก และสิ่งพิมพ์ ISBN 10 หลัก (ระบบเดิม)

เริ่มต้นใช้ระบบ ISBN 13 หลัก เมื่อไหร่
    เริ่มใช้มาตั้งแต่วันที่ 1 มกราคม 2550 แล้ว ทางหอสมุดแห่งชาติ จะเปลี่ยนวิธีการขอหมายเลข ISBN และ CIP ที่จากเดิมทางสำนักพิมพ์จะส่งรายละเอียดของหนังสือไปทางโทรสาร และโทรศัพท์กลับมาขอตัวเลข มาใช้วิธีขอหมายเลขด้วยระบบออนไลน์ ผ่านทางเว็บไซด์ ตามเอกสารชุด “โครงการพัฒนาระบบการออกหมายเลขมาตรฐานสากลประจำหนังสือ (ISBN)”

ขั้นตอนใหม่ในการใช้บริการ ISBN

1. ผู้ขอใช้บริการ (สำนักพิมพ์) ต้องสมัครเป็นสมาชิกกับทางหอสมุดแห่งชาติ ผ่านทางเวบไซด์ของหอสมุด
2. ทางหอสมุดจะทำการบันทึกข้อมูลสมาชิกในระบบ พร้อมระบุชุดของ ISBN ให้กับสมาชิก
3. หอสมุดจัดส่งรหัสประจำตัว และรหัสผ่านในการเข้าไปใช้งานในระบบให้กับสมาชิก
4. สมาชิก (สำนักพิมพ์) รับรหัสประจำตัวและรหัสผ่าน และสามารถนำไป Log in เข้าสู่ระบบ เพื่อตรวจสอบและบันทึกข้อมูลที่ได้รับ
5. สมาชิก (สำนักพิมพ์) สามารถทำการขอ ISBN ผ่านทางเว็บไซด์ได้ 2 แบบ
   5.1 จำนวนข้อมูลทาง ISBN ไม่เยอะ – ทำการขอผ่านทางเว็บไซด์ โดยกรอกแบบฟอร์ม แล้วส่งข้อมูล
   5.2 จำนวนข้อมูลขอ ISBN เยอะ – ทำการขอผ่านทางเว็บไซด์ โดยแฟ้มข้อมูลสิ่งพิมพ์
6. ทางหอสมุดจะทำการตรวจสอบ คำร้อง พร้อมสร้าง ISBN แล้วส่งกลับสมาชิก
7. สมาชิกตรวจสอบข้อมูลที่ได้รับจากเว็บไซด์ และนำไปดำเนินการต่อ
8. สมาชิกจัดส่งสิ่งพิมพ์ (หนังสือ) ให้กับทางหอสมุดตามจำนวนที่กำหนด
9. ทางหอสมุดรับสิ่งพิมพ์ (หนังสือ) และทำการบันมึกรับสิ่งพิมพ์เข้าสู่ระบบ แล้วรายการสิ่งพิมพ์
   นั้นจะปรากฏที่หน้าแรกของเว็บไซด์ ของหอสมุดแห่งชาติ เพื่อให้ผู้สนใจทำการเข้ามาค้นหา
   สิ่งพิมพ์ (หนังสือได้)

ทำไมต้องเปลี่ยน ISBN จาก 10 หลัก ที่ใช้อยู่เป็น 13 หลัก 
    รวมถึงต้องมีการแปลงเลข (Convert) สำหรับสิ่งพิมพ์ที่ขาดตลาด (Cut of print) ซึ่งคาดว่าจะมีการสั่งซื้อในอนาคตด้วย สำนักพิมพ์ / ร้านจำหน่ายหนังสือ / ตัวแทนจำหน่าย จะต้องดำเนินการกับราคาสินค้าที่มีอยู่ในสต็อค / บัญชีรายชื่อ (แคตาลอก) / ข้อตกลงสัญญาซื้อขาย แม้กระทั่งระบบการจัดทำรายละเอียดข้อมูลทางบรรณานุกรม (Bibliographic data) ของห้องสมุด ล้วนแต่รับผลกระทบอันเนื่องมาจากการเปลี่ยนแปลงของ ISBN ระบบใหม่กำหนดให้ใช้เลข 10 หลักเป็น 13 หลัก แทนทั้งสิ้น กล่าวคือ 

• ร้านจำหน่ายหนังสือ (Bookseller) จำเป็นต้องเปลี่ยนจาก 10 หลัก เป็น 13 หลัก ด้วยเช่นกัน ในส่วนของการสั่งซื้อ การแสดงใบแจ้งราคาสินค้า / ใบส่งของ (Invoice) จะต้องเตรียมให้พร้อมก่อนวันที่ 1 มกราคม 2550 (ค.ศ.2007)
• ห้องสมุด ต้องเตรียมพร้อมรับการเปลี่ยนแปลงเช่นกัน ระบบฐานข้อมูลต้องมีทั้ง 2 ระบบ คือ ISBN 10 หลัก และ 13 หลัก ไม่ว่าจะเป็นข้อมูลเอกสารที่มีอยู่เดิม (Old collection) หรือเอกสารที่เข้ามาใหม่ ห้องสมุดต้องเตรียมรับมือกับความเปลี่ยนแปลงที่จะมีผลบังคับใช้ในวันข้าง หน้า
  แม้ว่าวันที่ 1 มกราคม 2550 (ค.ศ.2007) ISBN 13 หลัก จึงจะมีผลบังคับใช้ก็ตาม แต่ก็ต้องมีสำนักพิมพ์ และ ร้านจำหน่ายหนังสือเริ่มปรับตัวนำระบบ ISBN 13 หลักมาใช้แล้ว โดยระบุ ISBN 13 หลัก เทียบกับ ISBN 10 หลัก บนตัวเล่มหนังสือด้วย

การเปรียบเทียบโครงสร้างระหว่าง ISO 2108:1992 ( ISBN ระบบเดิม = 10 หลัก ) กับ ISO 2108 ระบบใหม่ (ISBN 13 หลัก)
เพื่อความเข้าใจที่ชัดเจนขึ้น คงต้องเท้าความย้อนกลับไปดูโครงสร้างของ ISBN ระบบเดิม ISO 2108 : 1992 ซึ่งโครงสร้างของ ISBN เดิมนั้นประกอบด้วยกลุ่มตัวเลข 10 หลัก แบ่งเป็น 4 ส่วน

• ส่วนที่ 1 รหัสกลุ่มประเทศ (Group identifier) แสดงถึงกลุ่มประเทศ มีการจัดแบ่งประเทศตามลักษณะ ทางภูมิศาสตร์ หรือภาษา (สำหรับเลขที่ใช้แสดงรหัสกลุ่มของประเทศไทยคือ 974)
• ส่วนที่ 2 รหัสสำนักพิมพ์ (Publisher identifier) แสดงกลุ่มสำนักพิมพ์
• ส่วนที่ 3 รหัสชื่อเรื่อง (Title identifier) แสดงลำดับของสิ่งพิมพ์ที่ผลิตมาจากสำนักพิมพ์นั้นๆ
• ส่วนที่ 4 เลขตรวจสอบ (Check digit) เป็นตัวเลขที่ได้จากการคำนวณเลข 9 หลักแรกใช้สำหรับตรวจสอบ ความถูกต้องโดยใช้สูตรโมดูลัส 11 (Modulus 11)

จากนั้นมาดูความแตกต่างของโครงสร้างของ ISBN ระบบใหม่ ISO 2108 : 2005 ซึ่งประกอบด้วยกลุ่มตัวเลข 13 หลัก และแบ่งเป็น 5 ส่วน

• ส่วนที่ 1 Prefix element นำหน้าด้วยตัวเลข 3 หลัก (978) ของรหัส EAN ซึ่งเป็นรหัสบาร์โค้ดแสดงสินค้า/ ผลิตภัณฑ์
• ส่วนที่ 2 Registration group element (รหัสกลุ่มประเทศ) กำหนดโดย International ISBN Agency แสดงถึงกลุ่มประเทศ มีการจัดแบ่งประเทศตามลักษณะทางภูมิศาสตร์ หรือภาษา (สำหรับเลขที่ ใช้แสดงรหัสกลุ่มของประเทศคือ 974)
• ส่วนที่ 3 Registrant element (รหัสสำนักพิมพ์) เป็นตัวเลขแสดงหน่วยงาน/สำนักพิมพ์ (Publisher) ที่ ขอรับเลข ISBN
• ส่วนที่ 4 Publication element (รหัสชื่อเรื่อง) เป็นตัวเลขประจำสิ่งพิมพ์ที่ผลิตมาจากสำนักพิมพ์นั้นๆ
• ส่วนที่ 5 Check digit (เลขตรวจสอบ) เป็นตัวเลขที่ได้จากการคำนวณเลข 12 หลักแรก ใช้สำหรับ ตรวจสอบความถูกต้อง โดยใช้สูตรโมดูลัส (Modulus 10)

ISBN 2108 ระบบใหม่ ประกอบด้วยตัวเลข 13 หลัก โดยมีโครงสร้างแบ่งเป็น 3 ส่วนหลัก ดังนี้

หมายเหตุ : 979 ซึ่งเป็นตัวเลข 3 หลักของ EAN -13 จะใช้กะบ ISBN 13 หลัก หลังวันที่ 1 มกราคม 2550
978 ซึ่งเป็นตัวเลข 3 หลักของ EAN -13 จะใช้กับ ISBN 10 หลัก เพื่อแปลงเป็น 13 หลักเท่านั้น

หากต้องการแปลงเลข ISBN 10 หลัก เป็น 13 หลัก จะทำอย่างไร?
    มีสูตรวิธีการแปลงที่ไม่ยุ่งยาก ดังนี้

1. เติมเลข 3 หลัก (978) นำหน้าเลข ISBN หลักที่ 1-9 (ส่วนที่ 1 + 2 + 3) ระบบเดิม
2. ตามด้วยเลข ISBN หลักที่ 1-9 ระบบเดิม (ส่วนที่ 1 + 2 + 3)
3. ตามด้วยตัวเลขตรวจสอบ ส่วนที่ 4 เป็นตัวเลขที่ได้จากการคำสณเลข 12 หลัก โดยใช้สูตร โมดูลัส 10 หรืออาจใช้เครื่องมือช่วยแปลงเลข ISBN เป็น 13 หลัก (ISBN -13 Converter) ซึ่งจัดทำโดย International ISBN Agency โดยคลิกไปที่ http://www.isbn-international.org/converter/converter.html
   
   ตัวอย่าง
   
   ISBN 10 หลัก 0-901690-54-6
   
   ISBN 13 หลัก 978-0-901690-54-8
   
   EAN : 9780901690548 แสดงบนบาร์โค้ด ไม่ต้องใส่เครื่องหมายยติภังค์ (-) (hyphen)

ตัวอย่างบัตรรายการที่ให้ข้อมูล ISBN 10 หลัก และ 13 หลัก

การกำหนดเลข ISBN

• เลข ISBN ที่กำหนดให้ห้ามนำไปดัดแปลง / ใช้แทน / ใช้ซ้ำ
• เลข ISBN สามารถกำหนดให้กับสิ่งพิมพ์ที่พิมพ์แยกเล่มโดยสำนักพิมพ์เดียวกัน หรือ กำหนด เลข ISBN ให้กับสิ่งพิมพ์ที่พิมพ์ต่างภาษากัน
• รูปแบบการตีพิมพ์ (Product Form) ที่แตกต่างกัน (เล่มเอกสารหนังสือเบลล์ วีดีโอ สิ่งพิมพ์อิเล็คทรอนิกส์ (ออนไลน์) สามารถกำหนดเลข ISBN แยกกันได้ รูปแบบของสิ่งพิมพ์ อิเลคทรอนิกส์ (.lit / .pdf / .html / .pdb) ที่พิมพ์แยกกันสามารถใช้เลข ISBN ได้
• กรณีที่มีการแบ่งเป็นตอนๆ (part) สามารถกำหนดเลข ISBN ให้ได้
• กรณีที่พิมพ์รายการเดิม ไม่มีการเปลี่ยนแปลงรูปบบการพิมพ์ (Product form) โดยสำนักพิมพ์เดิม (รวมถึงกรณีการเปลี่ยนแปลงราคา และกรณีการเปลี่ยนแปลงเล็กน้อย เช่น การพิมพ์ผิด) จะไม่กำหนดเลข ISBN ให้ใหม่

ประเภทของสิ่งพิมพ์ที่ต้องขอเลข ISBN 
    ISBN ครอบคลุมหนังสือทั้งส่วนที่เป็นสิ่งตีพิมพ์ และวัสดุที่ไม่ตีพิมพ์ รูปแบบต่างๆ เช่น

• หนังสือตัวนูน
• ฟิล์ม / วีดีโอ / แผ่นใส เนื้อหาทางการศึกษา
• CD / DVD / Cassette ที่จัดทำเป็นงานวิชาการเหมือนสิ่งพิมพ์
• สิ่งพิมพ์อิเลคทรอนิกส์ สิ่งพิมพ์ออนไลน์ เช่นงานวิชาการจากระบบอินเตอร์เน็ท (Internet)
• สิ่งพิมพ์ในรูปของวัสดุย่อส่วน (Microform publications)
• ซอฟท์แวร์ด้านการศึกษา
• สื่อผสมที่ประกอบด้วยตัวหนังสือเป็นหลัก (Text-based) เป็นต้น

ประเภทของสื่อสิ่งพิมพ์ที่ไม่ต้องขอเลข ISBN ได้แก่

• สิ่งพิมพ์ต่อเนื่องที่กำหนดออกเป็นวาระ (วารสาร)
• สิ่งพิมพ์ที่มีอายุการใช้งานสั้น เช่น สื่อโฆษณา
• เนื้อเพลง
• งานศิลปะที่ไม่มีหน้าชื่อเรื่อง หรือเนื้อหา
• ข้อมูลส่วนบุคคล (แฟ้มประวัติ การศึกษา)
• บัตรอวยพร
• แผ่นบันทึกเสียงเพลง
• ซอฟท์แวร์ที่ใช้เพื่อวัตถุประสงค์อื่นที่ไม่ใช่เพื่อการศึกษา
• กระดานข่าวอิเล็กทรอนิกส์ (Electronic Bulletin Board)
• จดหมายอิเล็กทรอนิกส์ (e-mail) และการติดต่อสื่อสารทางอิเล็กทรอนิกส์อื่นๆ
• เกมส์ เป็นต้น

ตำแหน่งที่แสดง ISBN

   1.  เอกสาร / สิ่งพิมพ์

• หน้าปกใน / ส่วนล่างของหน้าปกใน / หน้าแสดงลิขสิทธิ์
• ปกหลัง / ส่วนล่างหรือตำแหน่งที่ชัดเจนบริเวณปกนอก
• กรณีที่แสดง ISBN เป็นบาร์โค้ด (ฺBarcode) ด้วยระบบ EAN ต้องเป็นไปตาม ISO / IEC 15420
  ซึ่งต้องแสดงให้คนทั่วไปสามารถอ่านได้

   2.  สิ่งพิมพ์อิเล็กทรอนิกส์ และสื่อในรูปแบบอื่นๆ ที่ไม่ได้ตีพิมพ์

• สิ่งพิมพ์อิเล็กทรอนิกส์ที่สามารถมองเห็นได้ (สิ่งพิมพ์ออนไลน์) ต้องแสดงเลข ISBN อยู่ที่หน้าที่
  มีชื่อเรื่องปรากฏอยู่ (อาจแสดงยู่ที่หน้าแรกที่เข้ามาถึง (First access) หรือหน้าแสดงลิขสิทธิ์
• สิ่งพิมพ์ที่จัดทำในรูป CD / cassette / diskette เลข ISBN ต้องแสดงอยู่บนฉลากที่ติดถาวรที่
  ปรากฏบนสื่อ หรือหากไม่สามรถติดเลข ISBN ในตำแหน่งดังกล่าวได้ให้ระบุเลข ISBN ไว้ที่
  ด้านหลังของบรรจุภัณฑ์ (Packging) ที่หุ้มห่อสื่อนั้นๆ
• เลข ISBN พร้อมรายละเอียดของหนังสือ / สิ่งพิมพ์แต่ละรายการ (metadata) ควรระบุอยู่บนตัวเล่ม ณ ตำแหน่งที่เห็นชัดเจน

   3.  กรณีที่มีการจัดทำที่หลากหลายรูปแบบ (Format) ต้องมี ISBN แต่ละรูปแบบที่จัดทำด้วย ทั้งนี้ต้องจัดทำบัญชีที่ระบุรายการ ISBN กำกับไว้ด้วย

ที่มา : เว็บไซต์ สมาคมผู้จัดพิมพ์และผู้จำหน่ายหนังสือแห่งประเทศไทย